Lao ngoài phổi là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm lao ngoài phổi

Lao ngoài phổi là tình trạng nhiễm Mycobacterium tuberculosis xảy ra tại các cơ quan ngoài phổi, bao gồm màng phổi, hạch bạch huyết, xương – khớp, hệ thần kinh trung ương, tiết niệu – sinh dục và da. Bệnh hình thành khi vi khuẩn lan từ phổi theo đường máu hoặc hệ bạch huyết và tạo tổn thương khu trú tại các mô ngoại phổi. Đây là dạng lao đặc trưng bởi sự đa dạng về vị trí và biểu hiện lâm sàng, khiến việc phát hiện thường khó khăn hơn so với lao phổi điển hình.

Lao ngoài phổi chiếm tỷ lệ đáng kể trong tổng số ca lao, đặc biệt ở người suy giảm miễn dịch. Do nhiều cơ quan có cấu trúc phức tạp và phản ứng miễn dịch khác nhau, tổn thương lao ở ngoại phổi có thể phát triển âm thầm trong thời gian dài. Một số thể như lao màng não hoặc lao xương – khớp thường dẫn đến biến chứng nặng nếu không được chẩn đoán sớm.

Các định nghĩa và phân loại bệnh được mô tả rõ trong tài liệu chuyên môn từ CDC và WHO. Những nguồn này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nhận diện đúng dạng lao để chỉ định xét nghiệm phù hợp và xây dựng phác đồ điều trị tối ưu.

• Lao ngoài phổi xảy ra tại cơ quan khác phổi
• Liên quan đến khả năng lan rộng theo đường máu hoặc bạch huyết
• Thường gặp ở người suy giảm miễn dịch

Thể lao	Vị trí tổn thương
Lao hạch	Hạch cổ, nách, trung thất
Lao màng não	Màng não và dịch não tủy
Lao xương – khớp	Cột sống, khớp lớn

Tác nhân gây bệnh và cơ chế lây nhiễm

Bệnh do Mycobacterium tuberculosis, vi khuẩn hiếu khí có thành tế bào sáp giàu lipid giúp tăng khả năng sống sót trong môi trường và trong đại thực bào. Vi khuẩn chủ yếu lây qua giọt bắn chứa nhân lao, nhưng sau khi xâm nhập, chúng có thể tồn tại lâu dài trong mô và lan rộng theo đường máu. Đặc tính này giải thích vì sao lao ngoài phổi có thể xuất hiện tại nhiều vùng khác nhau.

Sau khi vào cơ thể, vi khuẩn bị đại thực bào “bắt giữ” nhưng không bị tiêu diệt hoàn toàn. Nhờ khả năng tồn tại nội bào, M. tuberculosis kích thích phản ứng miễn dịch kéo dài, dẫn đến hình thành tổn thương dạng hạt (granuloma). Việc lan sang các cơ quan ngoài phổi xảy ra khi granuloma không kiểm soát được hoặc khi hệ miễn dịch suy yếu, tạo điều kiện cho vi khuẩn di chuyển.

Nhiều nghiên cứu vi sinh từ PubMed cho thấy sự lan tỏa của vi khuẩn phụ thuộc vào mức độ hoạt hóa của hệ miễn dịch và số lượng vi khuẩn xâm nhập ban đầu. Trong nhóm bệnh nhân HIV, đường lan truyền thường mạnh hơn, do tế bào T bị suy giảm, dẫn đến tổn thương lan rộng và đa cơ quan.

• Lây qua giọt bắn chứa M. tuberculosis
• Lan theo máu hoặc hệ bạch huyết
• Khả năng tồn tại nội bào cao

Giai đoạn	Quá trình
Xâm nhập	Vi khuẩn vào phổi qua giọt bắn
Lan tỏa	Di chuyển theo máu/bạch huyết
Khu trú	Hình thành tổn thương tại cơ quan ngoại phổi

Các thể lao ngoài phổi thường gặp

Lao hạch là thể phổ biến nhất, thường gặp ở hạch cổ. Bệnh tiến triển chậm, hạch to dần, mềm và có thể tạo đường dò ra da. Lao màng phổi thường gây tràn dịch màng phổi với dịch tiết giàu protein và tế bào lympho. Lao xương – khớp xuất hiện phổ biến tại cột sống (bệnh Pott), dẫn đến đau lưng, biến dạng cột sống và nguy cơ chèn ép tủy sống.

Lao màng não là thể nặng và tiến triển âm thầm. Bệnh gây viêm lan tỏa màng não, tăng áp lực nội sọ và rối loạn thần kinh. Lao tiết niệu – sinh dục xuất hiện ở thận, niệu quản và cơ quan sinh dục, gây rối loạn tiểu tiện và giảm khả năng sinh sản. Lao da hiếm gặp hơn, nhưng có thể tạo các mảng viêm mạn tính hoặc đường dò kéo dài.

Các mô tả lâm sàng chi tiết của từng thể đã được ghi nhận nhiều trong y văn quốc tế. Các tài liệu trên PubMed phân tích từng kiểu tổn thương theo cấu trúc mô học và hình ảnh học, giúp bác sĩ phân biệt với các bệnh lý gây viêm mạn tính khác.

• Lao hạch: hạch cổ to, mềm, dễ dò
• Lao màng phổi: tràn dịch màng phổi
• Lao xương – khớp: tổn thương cột sống, khớp lớn
• Lao màng não: viêm màng não mạn tính
• Lao tiết niệu – sinh dục: viêm thận – niệu quản

Thể bệnh	Triệu chứng chính
Lao hạch	Hạch cổ to, không đau, có thể dò
Lao màng phổi	Khó thở, đau ngực
Lao xương – khớp	Đau lưng, hạn chế vận động
Lao màng não	Sốt kéo dài, đau đầu, rối loạn ý thức

Đặc điểm bệnh học

Đặc điểm bệnh học quan trọng nhất của lao ngoài phổi là sự hình thành tổn thương hạt (granuloma) với hoại tử bã đậu. Granuloma là cấu trúc viêm đặc hiệu gồm đại thực bào, lympho T và tế bào dạng bán liên, hình thành nhằm hạn chế sự lan rộng của vi khuẩn. Tuy nhiên, khi hệ miễn dịch suy yếu, cấu trúc này có thể bị phá vỡ và lan rộng.

Tổn thương lao ngoại phổi có thể phá hủy mô tại chỗ. Trong lao xương, vi khuẩn phá hủy thân đốt sống tạo áp xe lạnh và biến dạng cột sống. Trong lao màng não, quá trình viêm làm đặc dịch não tủy và gây tắc nghẽn lưu thông dịch, dẫn đến tăng áp lực nội sọ. Lao tiết niệu có thể dẫn đến phá hủy nhu mô thận và hẹp niệu quản.

Mô bệnh học của từng thể được trình bày đầy đủ trong nhiều tài liệu nghiên cứu y học. Các nguồn từ WHO cũng cung cấp dữ liệu về sự khác biệt mô học giữa từng thể, hỗ trợ chẩn đoán phân biệt.

• Granuloma đặc trưng với hoại tử bã đậu
• Phá hủy mô tại chỗ theo thời gian
• Lan rộng khi hệ miễn dịch suy yếu

Thể	Bệnh học
Lao xương	Hoại tử đốt sống, áp xe lạnh
Lao màng não	Viêm lan tỏa màng não
Lao hạch	Hoại tử bã đậu trung tâm

Chẩn đoán

Chẩn đoán lao ngoài phổi thường phức tạp do biểu hiện lâm sàng đa dạng và không đặc hiệu. Việc xác định bệnh dựa vào sự kết hợp giữa thăm khám, xét nghiệm vi sinh, xét nghiệm mô bệnh học và kỹ thuật hình ảnh. Nhiều trường hợp cần phối hợp nhiều phương pháp vì không phải lúc nào vi khuẩn cũng hiện diện đủ để phát hiện bằng soi trực tiếp hoặc nuôi cấy, đặc biệt trong các thể như lao xương, lao màng não hoặc lao da mạn tính.

GeneXpert MTB/RIF là kỹ thuật PCR nhanh cho phép phát hiện ADN của Mycobacterium tuberculosis và kháng rifampicin chỉ trong vài giờ. Phương pháp này mang lại độ nhạy cao, đặc biệt khi áp dụng cho dịch não tủy, dịch màng phổi hoặc mẫu mô hạch. Trong khi đó, nuôi cấy vi khuẩn vẫn được xem là tiêu chuẩn vàng nhưng thời gian kéo dài từ 2 đến 8 tuần khiến việc chẩn đoán sớm gặp hạn chế. Ở một số thể bệnh, sinh thiết mô được sử dụng để tìm đặc điểm hoại tử bã đậu hoặc cấu trúc granuloma điển hình.

Các phương pháp hình ảnh như X-quang, CT và MRI đóng vai trò quan trọng trong đánh giá tổn thương lao ngoài phổi. Lao xương – khớp được phát hiện qua hình ảnh hủy xương, hẹp khe khớp hoặc áp xe lạnh. Lao màng não được ghi nhận qua hình ảnh dày màng não, giãn não thất và tăng tín hiệu dịch não tủy. Nhiều nghiên cứu trên PubMed mô tả sự phối hợp giữa chẩn đoán hình ảnh và sinh học phân tử giúp cải thiện đáng kể độ chính xác trong các thể lao khó chẩn đoán.

• GeneXpert MTB/RIF cho kết quả nhanh
• Nuôi cấy vi khuẩn là tiêu chuẩn vàng nhưng chậm
• Sinh thiết giúp xác định mô bệnh học đặc hiệu

Kỹ thuật	Ưu điểm	Hạn chế
GeneXpert	Phát hiện nhanh, độ nhạy cao	Chi phí cao
Nuôi cấy	Độ đặc hiệu tuyệt đối	Thời gian lâu
Sinh thiết	Đánh giá mô học	Xâm lấn

Điều trị

Điều trị lao ngoài phổi tuân theo nguyên tắc điều trị lao phổi nhưng thời gian có thể kéo dài hơn tùy vị trí tổn thương. Phác đồ chuẩn với 4 thuốc kháng lao giai đoạn tấn công bao gồm isoniazid, rifampicin, pyrazinamide và ethambutol, tiếp theo là giai đoạn duy trì với isoniazid và rifampicin. Tổng thời gian điều trị kéo dài 6 đến 12 tháng, nhưng ở một số thể như lao màng não hoặc lao xương – khớp, thời gian có thể lên đến 12–18 tháng.

Corticoid đường toàn thân được sử dụng bổ trợ trong lao màng não và lao màng tim nhằm giảm phản ứng viêm mạnh và nguy cơ biến chứng. Tuy nhiên, việc sử dụng corticoid phải được cân nhắc cẩn thận vì có thể ảnh hưởng đến đáp ứng miễn dịch. Phẫu thuật được chỉ định trong trường hợp tổn thương cột sống gây chèn ép tủy, áp xe lớn không đáp ứng điều trị nội khoa hoặc tổn thương phá hủy cấu trúc cần can thiệp chỉnh hình.

Theo dõi điều trị là yếu tố quan trọng để ngăn ngừa tái phát và kháng thuốc. Bệnh nhân phải được đánh giá đáp ứng lâm sàng, hình ảnh và xét nghiệm định kỳ. Hướng dẫn điều trị từ CDC nhấn mạnh tầm quan trọng của tuân thủ đủ thời gian và liều lượng thuốc nhằm tránh lao kháng thuốc, đặc biệt trong cộng đồng nguy cơ cao.

• Dùng phác đồ 4 thuốc giai đoạn tấn công
• Corticoid dùng trong lao màng não/màng tim
• Phẫu thuật khi có biến chứng cơ học

Thể bệnh	Thời gian điều trị
Lao hạch	6–9 tháng
Lao màng não	12–18 tháng
Lao xương – khớp	9–12 tháng

Biến chứng và tiên lượng

Biến chứng của lao ngoài phổi phụ thuộc mạnh vào cơ quan bị tổn thương và tốc độ phát hiện bệnh. Lao màng não là thể nguy hiểm nhất, có thể gây tăng áp lực nội sọ, co giật, rối loạn tri giác và di chứng thần kinh lâu dài. Lao xương – khớp, đặc biệt lao cột sống, có thể dẫn đến biến dạng cột sống, chèn ép tủy và bại liệt nếu không được điều trị kịp thời.

Lao tiết niệu – sinh dục có thể gây suy thận mạn, hẹp niệu quản và vô sinh ở cả nam lẫn nữ. Lao màng phổi đôi khi dẫn đến dày dính màng phổi, gây suy giảm chức năng hô hấp kéo dài. Những biến chứng này thường đòi hỏi theo dõi lâu dài và can thiệp phục hồi chức năng sau khi kiểm soát được nhiễm trùng.

Tiên lượng nhìn chung tốt nếu bệnh được phát hiện và điều trị sớm. Tuy nhiên, bệnh nhân suy giảm miễn dịch, đặc biệt người nhiễm HIV, có nguy cơ tử vong cao hơn và thường có tổn thương lan tỏa nhiều cơ quan. Các báo cáo dịch tễ từ WHO cho thấy tỷ lệ tử vong ở lao ngoài phổi cao hơn đáng kể tại các quốc gia có hệ thống y tế hạn chế.

• Lao màng não dễ để lại di chứng nặng
• Lao xương gây biến dạng cột sống
• Lao tiết niệu dẫn đến suy thận hoặc vô sinh

Biến chứng	Hệ cơ quan
Bại liệt	Cột sống – thần kinh
Suy thận	Tiết niệu – sinh dục
Di chứng thần kinh	Màng não

Yếu tố nguy cơ

Nhiều yếu tố làm tăng nguy cơ mắc lao ngoài phổi, trong đó nổi bật nhất là tình trạng suy giảm miễn dịch. HIV/AIDS là nguy cơ chính khiến vi khuẩn dễ lan rộng và gây tổn thương nhiều cơ quan. Bệnh nhân đái tháo đường, suy dinh dưỡng, người cao tuổi và người nghiện rượu có đáp ứng miễn dịch yếu, làm tăng nguy cơ chuyển từ nhiễm lao tiềm ẩn sang bệnh lao.

Điều trị corticosteroid hoặc thuốc ức chế miễn dịch kéo dài cũng làm gia tăng nguy cơ lao ngoài phổi do cơ thể mất khả năng kiểm soát granuloma. Các điều kiện sống đông đúc, kém vệ sinh, dinh dưỡng không đầy đủ và tiếp xúc gần với nguồn lây kéo dài đều góp phần làm tăng tỷ lệ mắc. CDC khuyến cáo tầm soát lao cho những nhóm nguy cơ cao nhằm phát hiện sớm và điều trị dự phòng khi cần.

Các nghiên cứu từ PubMed cho thấy nguy cơ mắc lao ngoài phổi cao hơn ở phụ nữ trẻ và trẻ em so với nam giới trưởng thành. Điều này được lý giải bởi sự khác biệt về nội tiết và mức đáp ứng miễn dịch. Những số liệu dịch tễ cập nhật mang lại cơ sở để xây dựng các chương trình can thiệp cộng đồng nhắm vào từng nhóm nguy cơ.

• Suy giảm miễn dịch (HIV/AIDS)
• Suy dinh dưỡng hoặc bệnh mạn tính
• Điều trị corticosteroid kéo dài
• Môi trường sống đông đúc, kém thông khí

Dịch tễ học

Lao ngoài phổi chiếm 15–20 percent số ca lao toàn cầu nhưng ở người nhiễm HIV có thể chiếm hơn 50 percent. Tỷ lệ mắc thay đổi theo từng khu vực; ở các quốc gia có thu nhập thấp, số ca lao xương, lao hạch và lao màng phổi cao hơn đáng kể so với các nước phát triển. Trẻ nhỏ và người cao tuổi là hai nhóm có nguy cơ mắc cao nhất.

Số liệu của WHO ghi nhận sự gia tăng các thể lao ngoài phổi trong bối cảnh kháng thuốc gia tăng. Lao kháng đa thuốc (MDR-TB) làm quá trình điều trị kéo dài và tăng nguy cơ biến chứng. Hệ thống giám sát lao quốc gia ở nhiều nước đang tăng cường thu thập dữ liệu nhằm xác định mô hình phân bố theo độ tuổi, giới tính và bệnh đi kèm.

Dịch tễ học hiện đại cũng đánh giá tác động của yếu tố xã hội như di cư, nghèo đói, tiếp cận y tế và chiến lược tầm soát. Những phân tích này góp phần xây dựng hướng dẫn phòng ngừa và can thiệp phù hợp với từng vùng địa lý. Các nghiên cứu dịch tễ sâu hơn được công bố trong hệ thống WHO và PubMed cung cấp nền tảng khoa học cho chính sách toàn cầu.

• Tỷ lệ cao ở người nhiễm HIV
• Phân bố khác nhau theo vùng địa lý
• Kháng thuốc gia tăng làm tăng tỷ lệ tử vong

Phòng ngừa

Phòng ngừa lao ngoài phổi dựa trên việc kiểm soát nguồn lây và tăng khả năng miễn dịch cộng đồng. Tiêm vắc xin BCG cho trẻ sơ sinh giúp giảm nguy cơ mắc các thể lao nặng như lao màng não và lao kê. Phát hiện sớm lao phổi để điều trị kịp thời là biện pháp then chốt nhằm giảm lây nhiễm trong cộng đồng.

Điều trị dự phòng bằng isoniazid hoặc rifapentine được khuyến cáo cho người có nguy cơ cao như người nhiễm HIV, người tiếp xúc gần với bệnh nhân lao và người suy giảm miễn dịch. Cải thiện dinh dưỡng, môi trường sống thông thoáng và giảm quá tải nhà ở là các yếu tố góp phần làm giảm nguy cơ phát triển lao.

CDC và WHO cung cấp hướng dẫn chi tiết về chiến lược phòng ngừa lao trong cộng đồng và tại cơ sở y tế. Các biện pháp kiểm soát nhiễm khuẩn như mang khẩu trang, phân luồng bệnh nhân và chăm sóc y tế sớm đều giúp giảm khả năng lây lan. Việc phối hợp giữa y tế cộng đồng, gia đình và người bệnh là yếu tố quan trọng để phòng ngừa hiệu quả.

• Tiêm BCG cho trẻ sơ sinh
• Điều trị dự phòng cho nhóm nguy cơ
• Cải thiện điều kiện sống
• Kiểm soát nhiễm khuẩn tại cơ sở y tế

Tài liệu tham khảo

1. CDC. Tuberculosis (TB). https://www.cdc.gov/tb/
2. WHO. Tuberculosis. https://www.who.int/health-topics/tuberculosis
3. PubMed. Extrapulmonary Tuberculosis Studies. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/
4. CDC. TB Testing & Diagnosis. https://www.cdc.gov/tb/topic/testing/